توحید قرآنى، توحید صمدى است، و توحید صمدى را در بسیارى از کتب و رسائلى که به قلم این کمترین تحریر شده است از آن جمله در رساله وحدت از دیدگاه عارف و حکیم تحقیق و تقریر نمودهام؛ اکنون غرضم این است که بر مبناى رصین توحید صمدى، علّیت در حقیقت تشأّن وجود است، و وجود سابق بر هر تعیّن است چنانکه مرحوم متأله سبزوارى در تعلیقهاى بر دلیل پنجم ادله تجرّد نفس ناطقه در شرح غرر الفرائد فرموده است: «و العلّیة على ما هو التحقیق هى التشأّن، و الوجود سابق على کلّ التعیّنات». در بند هیجدهم دفتر دل اشارتى بدین کلمه علیا نمودهایم:
بیا یک باره ترک ما سوا کن خودت را فارغ از چون و چرا کن
به این معنى که نبود ماسوایى خدا هست و کند کار خدایى
به این معنى که او فردیست بىزوج به این معنى که او جمعیست بىفوج
به این معنى که وحدت هست قاهر نباشد کثرتى غیر مظاهر
ندانم کیست علّت کیست معلول که در وحدت دویى چونست معقول
چه اندر کعبه باشى و چه در دیر ترا قبله است وجه اللّه و لا غیر
شؤون ذات حق معلول او نیست عجب از آن که این معقول او نیست
بگویم حرف حق بىهیچ خوفى صمد هست و صمد را نیست جوفى
بیا با یاد او مىباش دمساز بیا خود را براى او بپرداز
برون آیکسر از وسواس و پندار که تا بینى حقیقت را پدیدار
کلمه443هزار و یک کلمه
