پیرامون حیات انسانی علامه رفیعی قزوینی
آیة الله علامه حضرت حاج میرزا سید ابوالحسن رفیعی قزوینی‌رفع الله تعالی درجاته نابغه‌ای است که در علوم عقلیه و نقلیه از مفاخر امامیه و از أعاظم شیعه است. و در این عصر از بزرگترین استادان حکمت متعالیه در حوزه‌های علمی اسلامی بشمار می‌رفته است. آن جناب در حدّت ذکا و قوت حافظه، و حسن و لطف تقریر، و جودت و فصاحت گفتار، و حلاوت و سلاست بیان، زبان‌زد خواصّ بوده است. و به ویژه در تعبیر و تفسیر آرا و افکار ملاصدرا و حلّ معضلات اسفار تبحّر و تمهّری شگفت داشت.
در سال 1315 هـ.ق، در شهرستان قزوین از بیت علم و تقوی قدم به عرصه وجود نهاد و دیده به چهره جهان گشود، و در تحت مراقبت و تربیت والد ماجدش در قزوین به تحصیل کتب مقدماتی متداول در میان طلاّب علوم پرداخت، و پس از آن به قصد عزیمت تهران و قم، اقامت قزوین را ترک گفت و در محضر مبارک آیات علم و أعلام دین: آقا میرزا حسن کرمانشاهی، و آقا میرزا هاشم اِشکوَری، و حاج فاضل تهرانی و میرزا محمود رضوان قمی، و آقا سید محمد تنکابنی، و آقا شیخ محمدرضای نوری، و آقاشیخ علی رشتی، و آقا میرزا ابراهیم زنجانی، و حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی‌قدس الله اسرارهم به مقامات شامخه و معارج و مدارج عالیه نائل آمد.
معظم له مثل فارابی و مفید، موجز نویس بود و مؤلفاتی چند در معقول و منقول دارد و برخی از آنها به طبع رسیده است، از آن جمله رسالة وجیز و عزیز در اتحاد عاقل به معقول است که به مناسبت «جشن چهارصدمین سال تولد صدرالمتألهین در کلکته» نگاشته است. و با ضمیمة تعلیقات اینجانب به حضور ارباب کمال اهدا گردیده است.
فیلسوف بزرگ الهی و فقیه بنام اسلامی آیة الله علامه رفیعی‌قدّس سرّه العزیز در تهران در غرّه محرّم هزار و سیصد و نود و شش هجری قمری‌علی هاجرها آلاف التحیّة والسلام ندای حق را لبیک گفت و به خطاب )یا ایَّتُها النَّفس المُطمَئنَّة ارجعی إلی رَبِّکِ راضیَةً مَرضیة فَادخُلی فی عبادی وَادخُلی جَنَّتی( مخاطب شد، و پیکر شریفش به ارض قدس قم که هنالک الولایة لله الحق، انتقال و در مسجد بالاسر حرم مطهّر حضرت ستی فاطمه معصومه بنت باب الحوائج الی الله موسی بن جعفر: به خاک سپرده شد. أعلی الله تعالی مقاماته القدسیة، و أفاض علینا من برکات انفاسه النفیسة.
استادان علامه رفیعی
حکیم علامه رفیعی قزوینی پس از اخذ مقدّمات علمی و فرا گرفتن کتب سطوح درسی، به منظور ادراک محاضر علمی استادان بزرگ عصر، که در آن زمان همگی در تهران به تدریس کتب عقلی و نقلی اشتغال داشتند، و حوزة تهران یکی از پر فیض‌ترین حوزه‌های علمی بویژه علوم عقلی و عرفانی در شمار می‌آمد، از زادگاه خود قزوین عازم تهران گردید و در سال 1333 هجری به مجلس درس آیة الله حاج شیخ عبدالنبیّ نوری‌نوّر الله مرقده راه یافت و با کسب فیض از محضر او، در ضمن از مجلس درس آیة الله حاج میرزا مسیح طالقانی و آیة الله سیّد محمّد تنکابنی و آیة الله آقا شیخ محمّدرضا نوری استفاده و تحصیل علوم فقه و اصول کرد.
و از آنجا که ذوق فطری و جبلّت الهی او متمایل به معارف حقّة حقیقی بوده و تار و پود وجودش از عشق به علوم عقلی ـ کلام و حکمت و عرفان و ریاضیّات ـ درهم بافته شده بود؛ چنانکه از آثار او نیز مشهود است؛ حکمت را در نزد حکیم متألّه مرحوم میرزا حسن کرمانشاهی که استاد مشهور این فنّ بود فرا گرفت و علاوه بر این از محضر درس حکیم مرحوم حاج فاضل تهرانی شمیرانی و حکیم مرحوم میرزا محمود رضوان قمی و حکیم و ریاضی‌دان و شاعر ملامحمد هیدجی زنجانی‌رضوان الله تعالی علیهم بهره‌هایی شایان اهمیّت گرفت، و سپس علوم ریاضی را از محضر آقا میرزا ابراهیم زنجانی ساکن و مقیم تهران تحصیل کرد؛ اساتید علوم هیئت و اسطرلاب و هندسة ایشان هم بنابر نقل مؤلف کتاب «گنجینه دانشمندان» علاوه بر میرزا ابراهیم زنجانی، مرحوم آقا شیخ علی رشتی هم بوده، و از این دو استاد مجموع علوم ریاضی را فرا گرفته است.
سال 1340 قمری که حوزه علمیه قم تشکیل گردید، به قم هجرت نموده و به محضر درس فقیه بزرگ مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی شتافت و از درس فقه و اصول این مؤسس گرانقدر استفاده شایانی کرد.
از دیگر اساتید علامه رفیعی، آیة الله حاج شیخ ابوالقاسم کبیر قمی بوده است و بالاخره استادان دیگرش مرحوم حاج شیخ محمدرضا مسجدشاهی اصفهانی و آقا میرزا هاشم اشکوری در عرفان می‌باشند.
آثار و تألیفات
علامه قزوینی علاوه بر حواشی علمی و حکمی که بر کتب فلسفی و کلامی و عقلی نوشته است، آن حکیم و فقیه اهل بیت و دانشمند نامی را در حدود بیست رساله و مقاله و کتاب در پیرامون مسائل کلامی و حکمی و عقلی و فلسفی است که معارف اسلامی را مورد بررسی و عنایت تامّی قرار داده و بر شیوة خاصّی بر اساس علوم عقلی و نقلی، به توضیح و اثبات عقائد حقّه و قواعد محکمة تشیّع و معارف اهل بیت عصمت: پرداخته است.
این رسائل که در یک مجلّد به طبع رسیده، عبارتند از:
1- شرح دعای سحر
2- رسالة معراج
3- رسالة اسفار اربعه
4- رساله در بیان قوّة مولّده
5- رجعت
6- تخلیه و تجلیه و تحلیه
7- حرکت جوهریه
8- اتحاد عاقل و معقول به فارسی
9- اتحاد عاقل و معقول به عربی
10- رساله در وحدت وجود
11- رساله در حقیقت عقل
12- رسالة در شب قدر
13- سخن در معاد
14- مقاله در وجود
15- تفسیری بر دو آیه از سورة یونس
16- مقاله در تشریح اجزاء حملیّه و اجزاء حدّیه
17- رساله در حدوث دهری
18- حاشیه‌ای بر قضایای ضروریّة ازلیّه
19- مقاله در اراده و مشیّت
20- مقاله در مسح رأس و وضوء
21- مقاله در شرح زندگی ملاصدرا
22- و نیز بحث شریف معاد (مجموعه بحثهای شبهای جمعه در مسجد جامع تهران) که مستقلاً چاپ شده است.
اما حواشی آن حکیم فرزانه بر کتب عقلی و فلسفی و کلامی عبارتند از:
1- حواشی بر شرح منظومة حکیم حاج ملاّ هادی سبزواری
2- حواشی بر اسرار الحکم سبزواری
3- حواشی بر شرح الاسماء الحسنی یا جوشن کبیر سبزواری
4- حواشی بر کتاب اسفار الاربعة مرحوم صدرالمتألهین شیرازی
5- حواشی بر کتاب مشاعر آن حکیم
6- حواشی بر کتاب عرشیة ملاّصدرا
7- حواشی بر تعلیقات ملاّصدرا بر کتاب شفای بوعلی سینا
8- حواشی بر شرح اصول کافی ملاّصدرا
9- حواشی بر کتاب مفاتیح الغیب آن حکیم
10- حواشی بر کتاب شفای بوعلی
11- حواشی بر کتاب شرح الاشارات والتّنبیهات
12- حواشی بر کتاب شوارق الالهام ملاّعبدالرزاق لاهیجی
13- حواشی بر کتاب گوهر مراد ملاّعبدالرزاق به فارسی
14- حواشی بر کتاب قبسات میرداماد
15- حواشی بر کتاب شرح حکمة الاشراق قطب الدین شیرازی
16- حواشی بر مقدمة کتاب شرح فصوص الحکم قیصری
17- حواشی بر کتاب الشّواهد الربوبیة ملاّصدرا
18- حواشی بر کتاب اسرارالآیات ملاّصدرا
19- حواشی بر شرح مطالع در منطق
20- حواشی بر شرح تجرید قوشچی در کلام
21- حواشی بر مصباح‌الانس ابن‌فناری.
شادروان علاّمه و فقیه جامع الشّرایط و مجتهد بارع قزوینی را غیر از آثار و حواشی و رسائل حکمی و کلامی و فلسفی، آثاری در زمینه‌های فقه استدلالی است، بدانگونه که شخصاً در یکی از منابر خود اظهار داشته عبارتند از:
1- کتاب صلوة از اول تا آخر
2- کتاب خمس استدلالی از اول تا آخر
3- کتاب حج از اول تا آخر بطور مفصل
4- کتاب میراث
5- کتاب نکاح
6- کتاب طلاق
7- در قاعدة لاضرر
8- کتاب مکاسب و بیع و تجارت که هیچ‌یک چاپ و منتشر نشده است
9- کتابی در حول عقائد امامیّه در ردّ کتاب سنّی کویتی به نام «جبّانی» که او در ردّ شیعه نوشته و چاپ شده است
10- توضیح‌المسائل یا حواشی بر رسالة عملیة آیة الله العظمی مرحوم بروجردی
11- کتاب هدایة الأنام در رسالة عملی، که هر دو کتاب اخیر به چاپ رسیده است
12- حواشی بر کتاب عروة الوثقی مرحوم سیّد کاظم یزدی از اول تا کتاب خمس
13- رسالة شریفه مناسک حجّ چاپ کتابفروشی اسلام، که فتاوی شیخ انصاری‌رضوان الله علیه را تحشیه کرده و در مقدّمة آن مرقوم داشته: «عمل به این رسالة شریفة مناسک حجّ، با ملاحظة فتاوی و حواشی احقر جایز و مجزی است»
14- تقریرات درس اصول عقاید
15- اسرار حج (تقریرات درس آن فقید سعید در شبهای جمعه)
16- حواشی بر جلدین کفایة الاصول علامه آخوند خراسانی
17- تعلیقات بر رسائل شیخ انصاری
18- حاشیه بر وسیلة النجاة مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی و غیره
آن علامه بزرگ بر بسیاری از کتب و رسالات ریاضی و هیئت نیز تعلیقه و حواشی نوشته است از جمله: تعلیقات بر تضاریس الارض شیخ بهایی، و نیز تعلیقاتی بر المعطیات اقلیدس، و حواشی مختصر و مفیدی بر مقالات کتاب الاکر، و حواشی بر سطوح دوایر و اقطاب و دوایر متداخله و متساویه و متقاطعه و مماس در کره و مثلثات مندرج در آن، و نیز حواشی بر کتاب المناظر اقلیدس در کیفیت ابصار، حواشی بر کتاب الکرة المتحرکه، حواشی بر بسیاری از مباحث کتاب المساکن ثاوذوسیوس و نیز حواشی بر شرح چغمینی.[1]
