دل ، طوطی و عالم باطن

بسم الله الرحمن الرحیم

عارف حسین خوارزمى در ترجمه شرح قیصرى بر فصوص الحکم، آنجا که شیخ اکبر در دیباچه گوید: «حتى اکون مترجما لا متحکّما ...» این بیت را نقل کرده است:

کانچه حق اندر پس آیینه تلقین مى‏ کند    من همان معنى چو طوطى بر زبان مى‏ آورم‏
 نگارنده این سطور حسن حسن‏ زاده آملى گوید: براى حرف آموختن طوطى، او را جلوى آینه به گونه‏ اى که عکس خود را در آن ببیند قرار مى‏ دهند، و کسى در پشت آینه حرف مى‏زند و طوطى به گمانش که آن حرف از طوطى هم نوع اوست که در آینه مى‏ باشد و به تدریج از او حرف مى آموزد و به حرف مى ‏آید.
این مطلب را عارف رومى در دفتر پنجم مثنوى در ضمن این عنوان:
تمثیل تلقین شیخ مریدان را، و پیغمبر امّت را که ایشان طاقت تلقین حق ندارند و با حق الفت نتوانند چنان‏که طوطى با صورت آدمى الفت ندارد که از او تلقین تواند گرفت، و حق تعالى شیخ را چون آینه پیش مرید دارد و از عقب آینه تلقین مى ‏کند.
نیکو به نظم درآورده است که فرمود:
         طوطیى در آینه مى‏ بیند او             عکس خود را پیش او آورده رو
             در پس آیینه آن استا نهان             حرف مى‏ گوید ادیب خوش بیان‏
       طوطیک پنداشته کان گفت پست      گفت آن طوطیست کاندر آینه است‏
  پس ز جنس خویش آموزد سخن             بى‏خبر از مکر آن گرگ کهن‏
 کز پس آیینه مى‏آموزدش             ورنه ناموزد جز از جنس خودش‏
    گفت را آموخت زان مرد هنر             لیک از معنى و سرّش بى‏خبر
         از بشر بگرفت منطق یک بیک             از بشر جز این چه داند طوطیک‏
          همچنان در آینه جسم ولىّ             خویش را بیند مُرید مُمتلى‏
    عقل کل را از پس آیینه او             کى تواند دید وقت گفتگو
           او گمان دارد که مى‏گوید بشر             آن دگر سرّ است او زان بى‏خبر
         حرف آموزد ولىّ سر قدیم             مى‏ نداند طوطیست آن یا ندیم‏
 ولکن عارف بزرگوار جناب خواجه حافظ فرموده است:
در پس آینه طوطى صفتم داشته‏ اند      آنچه استاد ازل گفت بگو مى‏ گویم‏
 که باید «آنچه استاد ازل گفت بگو» متعلق به «در پس آینه» باشد، و به قرینه «صفت» دانسته شود که او را در پیش روى آینه داشته‏اند.
و احتمال تحریف نیز خالى از قوّت نیست که عبارت «در بر آینه» بوده است و به «در پس آینه» تحریف شده است.
و توهّم این‏که مراد از آینه نظام هستى است و روى این آینه آن سویى است که باطن و ملکوت آن است و پشت آینه این سویى است که ظاهر و عالم ملک و نشأت طبیعت است و من در پس این آینه آنچه را استاد ازلى که انطق کل شی‏ء گفته است مى‏ گویم، دور از مفاد مثال و مراد تمثیل است زیرا که تلقین‏ کننده طوطى در پس آینه است و طوطى در پیش آینه و باید در شیوه تمثیل صورت آن محفوظ باشد.
شیرین و دلنشین این‏که دل و طوطى در اصطلاح علم عدد دو جسم یک روح‏ اند، و به قول عیانى در کنوز الأسماء:
         نزد اهل خرد و اهل عیان             حرف جسم و عدد اوست چو جان‏

کلمه 278 هزار و یک کلمه